Diyarbakır’ın Ergani ilçesindeki 12 bin yıllık Çayönü Tepesi’ndeki kazılarda çıkartılan ve tarihteki ilk musalla taşı olma özelliği taşıyan taşın bir parçası kazı alanında, diğer parçası Diyarbakır Müzesi’nde sergileniyor.
Ergani Ovası’nda milattan önce 10 binden başlayan yerleşim evreleri bulunan ve 1963’te yüzey araştırmaları sırasında keşfedilen Çayönü Tepesi’nde ilk kazı Dr. Halet Çambel ve Prof. Dr. Robert J. Braidwood tarafından 1964’te başlatıldı.
Hilar köyünün hemen kuzeyinde bulunan, eski adı "Kotaberçem (Çayboyu)", tarih öncesi döneme tarihlenen höyük olan Çayönü Tepesi, göçebelikten yerleşik yaşama, avcılık ve toplayıcılıktan üreticiliğe geçilip tarıma ilk başlanılan yerlerin arasında bulunuyor. Alanda yapılan kazılarda, ’Kafataslı yapının’ olduğu bölümde tarihin ilk musalla taşı olarak değerlendirilen taş bloku bulunmuş ve bir parçası kazı alanında, diğer parçası Diyarbakır Müzesi’nde sergileniyor.
Diyarbakır Müze Müdür Vekili Müjdat Gizligöl, Diyarbakır Müzesi’nin Türkiye’nin en eski, en köklü müzelerinden biri olduğunu, müzenin 1934 yılında kurulduğunu söyledi. Gerek ildeki kazılarla, gerek bölgedeki ilk müze olması sebebiyle çevre illerden çok sayıda kültür varlığı müzeye getirildiğini belirten Gizligöl, hem kazılarla, hem satın alma vasıtasıyla, kurtarma kazılarıyla, hem hibelerle koleksiyon zenginleştiğini ifade etti.
Gizligöl, Diyarbakır Müzesi’nin İçkale’de bulunan merkez müdürlüğünde iki tane müze olduğunu kaydederek, "Bunlardan biri Atatürk Müzesi, bir tanesi arkeoloji müzesi. Arkeoloji müzemiz esas olarak iki tane büyük binadan oluşur. Bu binalarımızın içinde de Çayönü Tepesi kazısının eserleri sergileniyor. Çayönü, 1964 yılında kazı çalışmaları başlamış. O günden bu yanan bilimsel çalışmalar devam ediyor. O çalışmalarda kazı ekibi yüzlerce buluntuya rast geldi. Bunlardan biri de ’Kafataslı yapının’ ana merkezinde bulunan bizim musalla taşı olarak adlandırdığımız gayet perdahlanmış düzgün kesilmiş bir taş. Biz buna musalla taşı diyoruz" dedi.
Neolitik dönemde insanların yerleşik hayata geçtikten sonra özelikle ölülerle ilgili çeşitli ritüellerinin yapıldığını bildiklerini aktaran Gizligöl, "İnsanlar, ölümü çok ilgiyle izledikleri için ölüm törenlerine de oldukça önem vermişlerdir. Ölü gömme gelenekleri tarihin her döneminde olmuştur. Neolitik dönemden günümüze kadar ölen insanlarla alakalı çeşitli törenler yapılır. Bu, Neolitik dönemde de öyleydi. Esas olarak ölülerle ilgili biri öldüğü zaman ilk olarak bunun cenaze töreni düzenlenir. İkincisi defin işlemi yapılır. Üçüncüsü de defin işlemi yapıldıktan sonra taziye töreni düzenlenir. Bu cenaze töreni, Neolitik dönemde de gerçekleştiğini biliyoruz" diye konuştu.
"Bunu, Kafataslı yapının ortasında perdahlanmış bir taşın olduğunu görüyoruz. Bu perdahlanmış taşın etrafında sekiler var. Besbelli ki ölü, bu taşa uzatılır" diyen Gizligöl, konuşmasını şöyle sürdürdü:
"Ölünün yakınları, sevenleri de etrafında o sekilere otururdu. Bir nevi onun için dünyadaki son işlem gerçekleşir. Daha sonra defin işlemi yapılır. Çayönü’nde çıkan bu taş, tarihteki ilk musalla taşıdır diyebiliriz. Neolitikten günümüze kadar, esas olarak ölülerle ilgili üç işlem yapılır. Ölü, ya direkt toprağa gömülür, ya mumyalanır, ya da yakılarak gömülür."
"Çayönü insanı, ölüye olabildiğince saygı duymuştur"
Çayönü’nde ölünün direkt toprağa cenin pozisyonunda gömüldüğünü bildiklerini söyleyen Gizligöl, "Fakat Kafataslı yapıda aynı zamanda ölülerin bedenlerinden ayrıldığını, kolların ve bacakların kafadan ayrıldığını da görüyoruz. Burada düzenli, sistematik, gayet de uzun olduğunu tahmin ettiğimiz cenaze törenin düzenlendiğini, bu cenaze törenin de yüksek ihtimalle çeşitli duaların edildiğini, törenin çok boyutlu olduğunu ister musalla taşı, ister musalla taşının etrafındaki şekiller cenaze törenin görkemli olduğunu bize gösteriyor. Dolayısıyla Çayönü insanı, ölüye olabildiğince saygı duymuştur. Yerleşik hayata geçmiş insanların Neolitik kültürdeki insanlardan farklı cenaze törenleri yaptıklarını yine bu musalla taşından anlıyoruz. Diyarbakır Müzesi tematik salonunda bulunan musalla taşının bir parçası müzemizde, diğer parçası ve Kafataslı yapının tamamı hala kazı alanında. Ziyaretçilerimiz gidip görebilirler" ifadelerinde bulundu.
Kazı, Çanakkale Uygulamalı Bilimler Fakültesi Müzecilik Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Savaş Sarıaltun başkanlığında bu dönemde devam ediyor.